کتاب ریشه شناسی زبان فارسی اثری نوشته استاد دکتر محسن ابولقاسمی می باشد. این اثر بسیار ارزنده و محققانه را انتشارات ققنوس در تهران منتشر کرده است. در این مطلب نگاهی کلی به این منبع زبانشناختی خواهیم انداخت.

شناسنامه و فهرست کتاب

عنوان اصلی: ریشه شناسی یا اتیمولوژی

تالیف: دکتر محسن ابوالقاسمی

انتشارات: نشر ققنوس

سال چاپ: پنجم – ۱۳۹۳

تعداد صفحات: ۹۶ صفحه

**********

• معادل انگلیسی برخی از اصطلاحات
• تحول زبان
• تحول نظام آوایی
• تحول صرفی و نحوی زبان
• تحول واژگان فارسی
• زبانهای ایرانی
• زبانهای غیر ایرانی
• زبان سانسکریت
• الفبای رایج زبان فارسی
• ریشه شناسی چند واژه

معرفی کلی و محتویات

در این نوشته علم ریشه شناسی که در زبان فرانسوی بدان اتیمولوژی می گویند شرح داده شده است. ریشه شناسی etymology علمی است که به کمک آن فرهنگ تاریخی نوشته می شود. فرهنگ تاریخی فرهنگی است که در آن تاریخ یک واژه، هم از نظر لفظ و هم از نظر معنی ثبت می گردد.

این نوشته دو بخش دارد: در بخش نخست ریشه شناسی و مسائل مربوط به آن بررسی شده و در بخش دوم از نظر ریشه شناسی چند واژه بررسی شده اند. واژه هایی که برای بررسی برگزیده شده اند که نشان می دهند واژگان فارسی دَری از چه واژه هایی و با چه دگرگونی هایی از نظر لفظ و معنی تشکیل شده است.

نویسنده محترم استاد دکتر محسن ابوالقاسمی استاد بازنشسته گروه زبانشناسی دانشگاه تهران، در هر جای کتاب که مقدور بوده است از تصویر و نمودار بهره برده اند. لیست های برابری واژگان و ریشه شناسی آنها نیز در هر سه دوره زبان فارسی باستان، میانه و جدید(فارسی دَری) مدون شده اند.

نگارنده تلاش کرده است با نگاهی کلی به مسائل مربوط به ریشه شناسی etymology و بحث اتیمون ها، زبان فارسی را نیز مدل خود قرار دهد. زبان فارسی در تاریخ هزار ساله خود تاکنون زبان رسمی سرزمین ایران بوده و اعتبار جهانی بسیاری دارد. دکتر محسن ابوالقاسمی زبانشناس برجسته ایرانی با تبحر و تسلط فراوان در امر بررسی های زبانشناختی زبان فارسی به مسئله ریشه شناسی نظر داشته است.

ریشه شناسی از حیث وجه تسمیه از یونانی اقتباس شده است. این زبان از طریق زبان لاتین وارد زبان فرانسوی گردیده بود. در یونانی باستان اتیمولوژی به معنی شناخت اتیمون etymon یعنی “معنی حقیقی واژه” بود. امروزه به علم بررسی ریشه واژه از قدیم ترین ایام تاکنون از هر دو بُعد معنایی و لفظی بررسی ریشه شناختی می گویند.پدر علم ریشه شناسی جدید را ویلیام جونز William Jones قاضی انگلیسی می دانند. او در سال ۱۷۸۶ میلادی در انجمن آسیایی کلکته در نطق خود گفته که زبانهای لاتین، یونانی و سانسکریت و فارسی از یک ریشه هستند.

این فرضیه ویلیام جونز در بیش از ۲۳۵ سال پیش باعث شد زبانشناسان به مباحث زبانشناسی تاریخی بیشتر بپردازند؛ نتیجه این کار کشف زبانشناسان از وجود زبانی در پنج هزار سال پیش از میلاد مسیح موسوم به زبان هندواروپایی بود. این کشف منجر به بروز مباح متعددی در بحث ریشه شناسی در زبانشناسی تاریخی گردید.

نویسنده کتاب ریشه شناسی در اکثر بخش های کتاب پس از بررسی های علمی در خصوص رشته اتیمولوژی به قیاس میان ادوار زبان فارسی می پردازد. به عنوان نمونه در تصویر فوق به روند تغییرات واژه “هست” در گذر از فارسی میانه به فارسی دَری نگاهی دارد. و یا واژه “خشم” را از فارسی باستان به میانه و از آن به فارسی دَری ردیابی می کند.

در بخش دوم کتاب نیز زبانشناس توانا آقای دکتر ابوالقاسمی چندین مثال واژگانی دقیق و دیگر را برای تبیین بیشتر بحث وارد می کنند. بخش کتابنامه این اثر نیز خود راهنمای خوبی برای انجام مطالعات بعدی در حوزه ریشه شناسی و صرف خصوصاً در حوزه زبان فارسی خواهد بود. مطالعه این اثر ارزشمند برای کلیه علاقمندان به مباحث زبانشناختی مفید خواهد بود. توصیه می شود پیش از مطالعه این اثر کتاب زبانشناسی جرج یول George Yule را خوانده باشید تا در حوزه های مختلف زبانشناسی آشنایی کلی کسب کنید.